Czterdzieści lat temu, w 1982 roku, dr Marek Ostrowski, pracownik Uniwersytetu Warszawskiego, rozpoczął starania, aby uzyskać zgodę na renowację obiektu znajdującego się na terenie Ogrodu Botanicznego UW w Alejach Ujazdowskich: niepozornej kapliczki, niewielkiego kopca, spod którego wystawały cegły. Ukryty wśród drzew zabytek, którego społecznym opiekunem był dr Ostrowski, symbolizuje dorobek intelektualny dawnych pokoleń i dzieje parlamentaryzmu w Polsce. Wtedy czasy były niesprzyjające, więc zgoda na konserwację została wydana dopiero po trzech latach starań. Prace konserwatorskie prowadzone głównie przez społeczność uniwersytecką pod przewodnictwem opiekuna budowli doprowadziły do ukończenia jej rewitalizacji akurat na 200. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja.

Pamiętajmy, że osoby zaangażowane w działania konserwatorskie były naukowcami, więc przed rozpoczęciem prac wykonane zostały wszechstronne badania dokumentujące stan obecny, obejmujące nie tylko aspekty historyczno-architektoniczne, ale także florystyczne (co porastało świątynię) i specjalistyczne badania mikrofalowe z wykorzystaniem nowoczesnego, jak na tamte lata, georadaru pozwalającego nieinwazyjnie zajrzeć w głąb badanego obiektu. Badania pozwoliły na przygotowanie działań konserwatorskich. Warto wspomnieć, że wielkiego trudu przysporzyło znalezienie cegieł, którymi można byłoby uzupełnić ubytki w murze, a które swoim rozmiarem i jakością odpowiadałyby tym użytym w XVIII wieku. Po wielu próbach z cegłami z całej Polski, dzięki wytrwałości dr Ostrowskiego, pozyskano cegły z rozbiórki XIX-wiecznego mazowieckiego spichlerza, które spełniły wymagania konserwatorów.

Wielu czytelników pewnie zachodzi w głowę, jaki związek z Ustawą Rządową uchwaloną przez Sejm Czteroletni ma pozostałość dawnego filaru mieszcząca się na skarpie wiślanej między Agrykolą a Alejami Ujazdowskimi. Części osób na pewno przyjdzie na myśl skojarzenie z wotum dziękczynnym za uchwalenie konstytucji, zapewne jednak większość wskaże Świątynię Opatrzności Bożej w dzielnicy Wilanów, jako efekt realizacji postulatu z Deklaracji Stanów Zgromadzonych uchwalonej 5 maja 1791 roku. Wszakże jednak w treści deklaracji nie znajdziemy Opatrzności Bożej, gdyż napisano w niej: „Aby zaś potomne wieki tem silniej czuć mogły, iż dzieło tak pożądane, pomimo największej trudności i przeszkody za pomocą Najwyższego losami narodów Rządcy, do skutku przywodząc, nie utrąciliśmy tej szczęśliwej dla ocalenia pory, uchwalamy, aby na tę pamiątkę kościół ex voto wszystkich stanów był wystawiony i Najwyższej Opatrzności poświęcony”.

Dr Paweł Borecki, historyk prawa, zauważa, że określenie „Najwyższa Opatrzność” zamiast „Opatrzność Boża” oraz „Najwyższy Rządca” zamiast „Bóg” jest w pełni świadome, gdyż jest to terminologia charakterystyczna dla Polskiego wolnomularstwa, którego światli przedstawiciele byli autorami zarówno Ustawy Rządowej, jak i późniejszej o dwa dni Deklaracji Stanów Zgromadzonych. Do lóż masońskich należeli: król Stanisław August Poniatowski, Stanisław Małachowski (marszałek Sejmu Czteroletniego), Kazimierz Nestor Sapieha (marszałek Konfederacji Litewskiej), Ignacy Potocki oraz prawdopodobnie Michał Poniatowski będący wtenczas prymasem. Wszystkie te osoby miały wielki wkład w uchwalenie konstytucji, a zgodnie z przyświecającymi im ideałami wolnomularskimi świątynia, której ufundowanie planowali, miała być miejscem ponadwyznaniowego kultu, w duchu ekumenizmu i synkretyzmu religijnego. Twórcy konstytucji nie byli ateistami ani wrogami Boga, a ich stanowisko wyrażone przez Jamesa Andersona nadawało każdemu prawo do własnych poglądów i nakłaniało do przestrzegania uniwersalnej religii, zgodnie z którą każdy powinien być dobry, szczery, skromny i honorowy niezależnie od pochodzenia czy wyznania.

W pierwszą rocznicę uchwalenia naszej pierwszej konstytucji, w 1792 roku, odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod wspomnianą świątynię. Uroczystość ta, o elementach charakterystycznych dla rytuału masońskiego, odbyła się w Ujazdowie na terenie dzisiejszego Ogrodu Botanicznego UW, a pamiątką po niej jest właśnie odrestaurowany filar. Projekt świątyni autorstwa Jakuba Kubickiego (wolnomularza o najwyższym stopniu wtajemniczenia), który zwyciężył w konkursie, według prof. Stanisława Lorentza miał charakter pół świecki, pół pogański, a głównym motywem zamiast krzyża była Delta Świetlista, powszechnie nazywana Okiem Opatrzności (symbol oka wpisanego w trójkąt z rozchodzącymi się od niego promieniami). Zawierucha kolejnych lat uniemożliwiła realizację tego projektu, a miejsce lokacji kościoła ujazdowskiego popadło w ruinę.

Dopiero wraz z odzyskaniem niepodległości w 1918 roku wznowione zostały starania, aby zadość uczynić zobowiązaniu z 1791 roku, jednak lata niewoli i skupienie na myśli narodowej oraz chęć wyraźnego odróżnienia się od byłych zaborców (prawosławnej Rosji i protestanckich Niemiec) spowodowały przeinaczenie pierwotnej idei, które przybrało oficjalną formę w ustawie „o wykonaniu ślubu uczynionego przez Sejm Czteroletni, by wznieść w Warszawie Świątynię pod wezwaniem Opatrzności Bożej”, uchwalonej 17 marca 1921 roku. Wybór lokalizacji nowego przedsięwzięcia nie był prosty, ale ostatecznie w 1928 roku wybrano Pole Mokotowskie. Na rozpisany w 1929 roku konkurs architektoniczny wpłynęło 58 prac. Pomimo uhonorowania trzech prac równorzędnymi nagrodami żadna z nich nie doczekała się realizacji, gdyż, jak stwierdził kardynał Andrzej Kakowski, projekty „nie posiadały nadto ducha tradycji kościelnej w duchu katolickim, przeto nie odpowiadały celowi, a więc i warunkom konkursu”.

I tak symbol Konstytucji 3 maja, wcześniej zwalczanej przez gorliwych katolików, czego wyraz możemy znaleźć w akcie założenia konfederacji targowickiej, został przejęty przez Kościół katolicki. Plan budowy Świątyni na Polu Mokotowskim ostatecznie został zniweczony przez wybuch II wojny światowej, po której wraz z nastaniem Polski Ludowej nie było już miejsca na takie projekty. Po przemianach ustrojowych w 1991 roku polski parlament potwierdził śluby sprzed 200 lat, co siedem lat później potwierdził w uchwale. Za lokalizację tym razem wybrano Pola Wilanowskie. Pierwsza msza święta odbyła się w Świątyni Opatrzności Bożej 11 listopada 2016 roku, wieńcząc wieloletni okres nieskończonej wciąż budowy, która pochłonęła ponad 200 milionów złotych. Świątynia jest obecnie kościołem parafialnym i jednym z elementów kompleksu Centrum Opatrzności Bożej, do którego należą także Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego oraz Panteon Wielkich Polaków.

Polska jest krajem o najdłuższej historii walki o konstytucję. Zaraz po uchwaleniu Konstytucji 3 maja rozpoczęło się starcie o jej utrzymanie z wojskami rosyjskimi i konfederacją targowicką. Nawet dzisiaj mieszkańcy Polski muszą protestować w jej obronie wobec zakusów władzy. Jeszcze nie tak dawno na straży konstytucji stał Trybunał Konstytucyjny, którego siedziba mieściła się przy alei Szucha 12A. Wszyscy, którzy przychodzą pod ten adres protestować, a chcieliby spędzić chwilę w zadumie i ciszy, wśród zieleni mogą wybrać się do Ogrodu Botanicznego UW, który jest zaledwie 10 minut spacerem stamtąd. Co roku 3 maja odbywa się w nim spotkanie przy filarze Świątyni Opatrzności, często połączone z wykładami okolicznościowymi zapoczątkowanymi przez dr. Ostrowskiego. Pamiętajmy jednak, że o konstytucję i nasze prawa musimy walczyć przez cały rok, nie tylko od święta.