Podstawę podejmowania wszelkich ludzkich decyzji stanowi posiadanie informacji. Należy zauważyć, że sama decyzja jest tak naprawdę jedynie końcowym etapem całego procesu wyboru, w którym bierze się pod uwagę określone przesłanki, warunki, kontekst sytuacyjny i możliwości rozwiązania problemu.

Informacja, wiedza, decyzja, działanie

Dostęp do informacji nie jest równoznaczny z posiadaniem wiedzy, która pozwala na zrozumienie i merytoryczną ocenę sytuacji, szczególnie jeśli stoimy przed podjęciem decyzji dotyczącej ważnego etapu życia bądź też takiej, która znacząco wpłynie nie tylko na nas, ale i na nasze otoczenie, a może i całe społeczeństwo. Informacja stanowi zatem punkt wyjścia do dalszych działań, które będą przybliżały nas do poznania i weryfikacji określonego stanu rzeczy. Pozyskanie wiedzy wymaga większego wysiłku – wysnucia wniosków na podstawie posiadanych informacji i poddania ich dodatkowej weryfikacji, skonsultowania wątpliwości i znalezienia odpowiedzi na pojawiające się pytania.

Pozyskanie wiedzy wymaga zatem zebrania pewnej sumy informacji, przetworzenia jej i odniesienia do rozpatrywanej sytuacji. Nie jest to łatwy proces, zwłaszcza jeżeli przystępujemy do niego w pojedynkę i w dodatku mamy na głowie wiele innych rzeczy, za które jesteśmy odpowiedzialni w życiu codziennym. Sytuacja staje się jeszcze bardziej skomplikowana, kiedy przeniesiemy proces podejmowania decyzji na płaszczyznę organizacji, jaką jest państwo. Waga decyzji podejmowanych przez władze publiczne, decyzji o charakterze politycznym, strategicznym, planistycznym, społecznym, ekonomicznym czy przestrzennym, jest o wiele wyższa, ponieważ jej konsekwencje będą odczuwane przez wszystkich obywateli.

Przywilej rządzących

Jednym z pierwszych badaczy nauk społecznych, który zauważył, że decyzje nie zawsze są podejmowane zgodnie z zasadami racjonalności i logiki, a ich jakość zależy przede wszystkim od ilości posiadanych informacji, był Herbert A. Simon. Na podstawie założeń jego teorii w ekonomii i naukach o zarządzaniu powstało pojęcie asymetrii informacji. Jest to nadzwyczajny przypadek posiadania niepełnej informacji – jedna ze stron transakcji zna więcej szczegółów dotyczących jakiegoś zagadnienia, jest dokładniej i lepiej poinformowana niż inne strony, które w tej transakcji uczestniczą. Łatwo domyślić się, że strona posiadająca więcej informacji dokładniej orientuje się w tym, co się dzieje, bez większego wysiłku może uzyskać przewagę w negocjacjach i osiągnąć dodatkowe korzyści. Zdarzają się również przypadki, w których dochodzi do celowego tworzenia asymetrii informacji, np. poprzez zatajanie części informacji, manipulowanie nimi, wprowadzanie w błąd czy przedstawianie fałszywych danych.

O asymetrii informacji mówi się często w kontekście funkcjonowania państwa, ponieważ władze publiczne zawsze stanowią dobrze poinformowaną grupę społeczną, między innymi z uwagi na dostęp do informacji niejawnych i tajnych czy też liczne możliwości konfrontowania i konsultowania uzyskanej wiedzy z innymi podmiotami wykonującymi zadania na rzecz państwa. Jednocześnie rządzący niechętnie dzielą się informacjami ze swoim otoczeniem, w tym z osobami rządzonymi, przez co w społeczeństwie wytwarza się asymetria informacji, niesprzyjająca podejmowaniu świadomych decyzji. Informacja stanowi jeden z czynników zdobycia i utrzymania władzy, więc asymetria ta może być przez elity polityczne wykorzystywana jako narzędzie uzyskiwania wpływów, manipulowania wyborcami i odwracania uwagi od rzeczywistych motywacji i skutków ich działalności.

Prawo dostępu do informacji publicznej w Polsce

Marek Tuliusz Cyceron, rozważając istotę funkcjonowania państwa, zadał pytanie: „Jakiej wiedzy potrzebuje obywatel, aby mógł sprawować władzę w państwie demokratycznym?”. Filozof podkreślił tym samym, że faktyczna władza w państwie należy do obywatela, który wybiera swoich przedstawicieli i tym samym zezwala im na działanie w jego imieniu. Aby dokonać jak najlepszego wyboru, a później móc weryfikować jego słuszność, sprawdzać sposób sprawowania władzy i poczucie odpowiedzialności za podejmowane decyzje, obywatel musi posiadać dostęp do informacji o tym, w jaki sposób działają osoby pełniące funkcje publiczne. Takie „tłumaczenie się” obywatelom jest niezwykle pożądaną cechą demokracji, bo to oni mają rozliczać władzę z tego, jak działa i jak wydaje publiczne pieniądze.

W Polsce prawo dostępu do informacji publicznej jest zapewnione konstytucyjnie i stanowi przejaw zasady jawności życia publicznego. Art. 61 ustawy zasadniczej stanowi, że każdy obywatel ma prawo uzyskiwać informacje o działalności organów władzy publicznej oraz osób, które pełnią funkcje publiczne. Co więcej, prawo to rozciąga się także na uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu gospodarczego i zawodowego, jak również osób i jednostek organizacyjnych, które wykonują zadania władzy publicznej i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa. W ramach opisywanego prawa obywatel może uzyskać dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej, które pochodzą z wyborów powszechnych, a ponadto może na takich posiedzeniach rejestrować dźwięk i obraz. Jakiekolwiek ograniczenia prawa dostępu do informacji publicznej mogą dotyczyć wyłącznie ściśle określonej i uzasadnionej ochrony wolności i praw innych osób oraz podmiotów gospodarczych, jak również zapewnienia bezpieczeństwa lub ochrony ważnego interesu gospodarczego państwa.

Co może obywatel

Instytucje publiczne mają obowiązek informowania o swojej bieżącej działalności i udostępniania wszystkich dokumentów z nią związanych w Biuletynie Informacji Publicznej. Przejawem obywatelskiego prawa dostępu do informacji publicznej są także oświadczenia majątkowe składane przez osoby sprawujące ściśle określone funkcje w państwie, jak również ogólnodostępne transmisje z posiedzeń Sejmu, Senatu, rad gmin i innych organów kolegialnych wyłanianych w wyborach powszechnych, które pojawiają się na stronach internetowych tych instytucji (wraz z archiwum umożliwiającym dostęp do wcześniejszych transmisji). Jeżeli interesująca obywatela informacja nie została opublikowana, ma on prawo złożyć wniosek o udostępnienie informacji publicznej do konkretnej instytucji władzy publicznej – często jego wzór można znaleźć na jej stronie internetowej.

Mając rzeczywisty i szeroki dostęp do informacji, każdy może dokonywać ciągłej oceny działalności organów przedstawicielskich i zasiadających w nich osób oraz reagować na zauważone błędy i zachowania niezgodne z prawem. Skutki prawa do informacji publicznej widzimy najczęściej w mediach, ponieważ dziennikarze korzystają z niego dość intensywnie, zwłaszcza w zakresie pozyskiwania danych o zachowaniach korupcyjnych, wydatkowaniu publicznych pieniędzy i przekazywaniu ich innym podmiotom – w tym w ramach różnorodnych konkursów na dofinansowanie działalności instytucji oraz grantów.