„Szarości” powojennego podziemia
Instrumentalizacja mitu Żołnierzy Wyklętych w połączeniu z wysoką temperaturą sporu politycznego sprawiają, że także w ocenach powojennego podziemia coraz częściej dajemy się zwieść fałszywym dychotomiom. Odpowiedzią na retorykę znajdującego się od lat w ofensywie nurtu jednoznacznie afirmatywnego staje się przechodzenie w drugą skrajność. Jak szkodliwe i nieadekwatne do złożonej rzeczywistości są to postawy, znakomicie pokazują dwie głośne akcje z lata 1945 roku. Za jedną i drugą, odpowiednio – pacyfikacją wsi oraz rozbiciem ubeckiego więzienia, stał „znany w okolicy »Szary«”.
Plebiscyt straconych złudzeń. Referendum ‘46
Ustalenia jałtańskie przypieczętowując los Ziem Wschodnich RP, jednocześnie zobowiązywały komunistów do szybkiego przeprowadzenia wolnych wyborów. Narzucona władza świadoma rzeczywistych nastrojów postanowiła grać na czas. Wiosną 1946 roku ogłoszono nie powszechnie wyczekiwaną elekcję parlamentarną, lecz referendum ludowe. Pomysł podsunęła… opozycja.
Kto ginął 1 marca? Ideowe oblicze ostatniego zarządu WiN
Natychmiast przerwać walkę zbrojną i przejść na działalność informacyjno-polityczną. Plany komunistów sabotować oddolnie, przenikając do instytucji i organizacji legalnych. Emigracji uświadomić, że powrotu do realiów przedwojennych nie ma, a negacja zachodzących przemian społeczno-gospodarczych to powielanie drogi „białych Rosjan”. Walcząc z dyktaturą komunistyczną, nie ignorować totalistycznych zapędów narodowców. Celem – Polska wolna i demokratyczna. Tak w skrócie ująć można kluczowe założenia środowiska, które utworzyło IV Zarząd Główny Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. To jego członkowie zostali zamordowani 1 marca 1951 r. w osławionym więzieniu przy Rakowieckiej.
Opozycja bierze miasta, sanacja trzyma władzę. Ostatnie wybory II RP
W połowie lat 30. zepchnięta na polityczny margines opozycja antysanacyjna ogłosiła bojkot fasadowych wyborów parlamentarnych. W warunkach miękkiej dyktatury polem rywalizacji pozostał jednak samorząd. Ostatnie starcie o lokalne rady rozpoczęło się w grudniu 1938 r.
Wyrok na „mafię Pużaka”
5 listopada 1948 roku ruszył jeden z najgłośniejszych procesów pokazowych lat powojennych – proces kierownictwa WRN. Na ławie oskarżonych zasiadła elita polskiej lewicy. Sądzonym za rzekomy zamach na Polskę Ludową przewodził Kazimierz Pużak – weteran piłsudczykowskiej Organizacji Bojowej PPS, więzień carskiego Szlisselburga i sowieckiej Łubianki, główny autor ideowego credo Polski podziemnej, deklaracji „O co walczy Naród Polski?”. Ponury spektakl stanowił kolejny krok na drodze do komunistycznej hegemonii.